Waarom elke leider uit de waan van de dag moet kunnen stappen

Een visie op leiderschap door onderwijsbestuurder Arnoud Messelink.

De huidige tijdsgeest zorgt dat er veel van leiders wordt gevraagd in organisaties. De vele belangen en belanghebbenden, de hoeveelheid aan informatie en het kunnen schakelen tussen hoofd- en bijzaken zorgen dat leidinggevenden een spannende rol hebben. Samen met Arnoud Messelink, vertrekkend bestuurder bij CorDeo scholengroep, blikken we terug op zijn tijd bij CorDeo en zijn visie op leiderschap in het onderwijs en hoe je als leider uit de waan van de dag komt.

CorDeo scholengroep vroeg ons om een leiderschapstraject vorm te geven voor hun 18 directeuren. Het motto hierbij was: ‘minder in de tent en meer aan de tent werken’. In het volgende artikel gaat organisatieadviseur Marc de Haas van Dorsser samen met Arnoud dieper in op de samenwerking. 

Arnoud, waarom is leiderschap belangrijk in deze tijd?

Een leidinggevende komt tegenwoordig flink onder druk te staan. Alle informatie en alles wat er gebeurt, is namelijk beschikbaar voor iedereen. Je hebt te maken met veel meningen van anderen. Als schooldirecteur heb je bijvoorbeeld te maken met leidinggevenden, de medezeggenschapsraad, ouders, leerlingen en de maatschappij. Kleine thema’s worden soms heel erg uitvergroot. Als leidinggevende heb je dan te maken met ontzettend veel belangen en belangengroepen. Binnen dit spel is het soms heel ingewikkeld om te blijven denken aan waar je zelf staat: wat is jou verlangen? Waar sta jij en waar staan jullie met elkaar voor? Wat is dan het besluit dat je daarin neemt en hoe ga je dat communiceren? Als ik kijk naar de telefoontjes die ik voer, dan gaan die vaak over ingewikkelde situaties waar veel mensen een verschillende mening over hebben. Die situaties zijn wel flink toegenomen in de afgelopen 15 tot 20 jaar.

‘Goed en persoonlijk leiderschap zorgt ervoor dat iemand leert zijn eigen verantwoordelijkheid te nemen, op een goede manier proactief te zijn naar het werk wat hij zelf te doen heeft, zijn interne struggles en eigen gevoel leert kennen en dit onder woorden kan brengen. Als je dit als mens, ongeacht je functie, goed kunt doen, dan leidt dit tot meer autonomie, tot meer plezier in je werk, tot meer betrokkenheid op je werk en tot meer levensgeluk’.

Hoe ziet voor jou goed leiderschap eruit met jouw directeuren?

Bij CorDeo gebruiken we de metafoor: ‘Werken we in of werken we aan de tent?’ De tent staat hierin symbool voor de organisatie waar je werkt. Dit zijn in ons geval de 18 scholen en het kantoor. Werken in de tent betekent dat je als leidinggevende volle bak meewerkt met alles wat er binnen de school moet gebeuren. Werken aan de tent betekent dat je als leidinggevende ook af en toe afstand kunt nemen van het proces, hierop kunt reflecteren, waar nodig verdiepende vragen kunt stellen en zo kunt sturen op de ontwikkeling van het team of individu. Dat is wat goed leiderschap zou moeten zijn. Een goede leidinggevende werkt niet alleen aan of in de tent. Een goede leidinggevende is zich op de juiste momenten bewust van zijn of haar rol. Die kan in- of uitstappen om steeds de goede keuze te maken. Die denkt na over wat er op dat moment nodig is om deze school, dit team, dit individu, deze persoon verder te helpen in zijn of haar ontwikkeling.

Je zegt dus eigenlijk: Als je als leider door de waan van de dag geregeerd wordt heb je je zaakjes niet op orde..

Klopt, want dan werk je meer in de tent dan aan de tent. Deze omgeving en deze baan hebben mij gebracht dat ik op wat meer afstand sta ten opzichte van de werkvloer. Hierdoor kan ik dingen rustiger bekijken en schiet ik minder snel in mijn eigen emotie. Zo lukt het me om een groot deel van de tijd aan de tent te werken, maar kan het natuurlijk ook bij mij nog beter.

Je kunt je onttrekken aan de waan van de dag door bij crisis eerst rust te bewaren, hierna te reflecteren, er een nachtje over te slapen en dan pas te discussiëren en besluiten te nemen. Uit de waan van de dag komen begint dus echt met bewust kiezen voor rust: de strakke keuze om rust voor jezelf te creëren. Vanuit rust kunnen reflectie met jezelf en anderen, en mooie gedachten komen.

Je hecht veel waarde aan een lerende en reflectieve houding. Als een (school)leider zegt uitgeleerd te zijn, moet hij of zij dan ook niet stoppen met zijn baan?

Ik neem liever jonge mensen aan die beginnend zijn in hun leiderschapsontwikkeling, dan ervaren mensen die al gearriveerd te zijn. Dit heeft niet perse met leeftijd te maken. Ik zou het meer in ervaren en onervaren willen verdelen. De hoeveelheid ervaring die iemand heeft, is niet altijd goede ervaring. Het kan ook zijn dat je vastgeroest zit in bepaalde patronen en niet doorhebt dat je zo vastzit in een bepaald spoor. Het is dan veel minder makkelijk om dit nog te ontwikkelen, dan wanneer je nog een onbeschreven blad bent.

Je zou dus kunnen zeggen: leiderschap is de grootste blokkade voor vooruitgang in het onderwijs als leiders niet de waan van de dag gaan ontstijgen.

Mee eens. Ik zie heel veel leidinggevenden, ongeacht het niveau van leidinggeven, soms worstelen met die enorme druk van al die verschillende belangen. Dit zorgt er vervolgens voor dat ze eigenlijk platgeslagen worden en afraken van wat ze het liefst zouden willen bereiken.

Hoe denk je over de volgende stelling: ik neem liever een schoolleider aan met leiderschapskwaliteiten dan iemand die het onderwijs goed kent.

Helemaal eens, dat is de praktijk. We hebben mensen van buiten het onderwijs aangenomen met prima leiderschapskwaliteit. En dat gaat goed, dat zijn succesverhalen.

Hoe ziet jouw eigen leiderschap eruit?

In de afgelopen jaren heb ik geleerd om meer vanuit rust leiding te geven. Vanuit rust leidinggeven betekent voor mij: minder druk maken over of ik het wel goed doe en of datgene dat ik graag zou willen zeggen en bereiken met de mensen aan wie ik leidinggeef wel goed overkomt. Rust betekent ook dat, wat er ook gebeurt, je het vertrouwen hebt in jezelf en in anderen en de situatie. Het vertrouwen dat je daar samen wel uitkomt. In de kern is rust voor mij misschien: minder onzekerheid voelen en meer kunnen terugvallen op ervaring en op het besef dat je zelf prima in staat bent elke situatie in goede banen te leiden.

Wat is een voorbeeld van hoe jij actief aan je leiderschap werkt?

Ik heb in mijn werk altijd gebruik gemaakt van coaching voor mijzelf. Dit is bijvoorbeeld erg fijn in situaties waarbij het gaat om vertrouwelijke informatie. Het aantal mensen met wie je daar open over kunt praten is zeer beperkt. Er was bijvoorbeeld een keer een situatie waarbij ik het niet eens was met de werkzaamheden van de ander. Met die persoon zelf kwam ik er niet uit. Het kwam tot een soort conflict. De ander was het niet met mij eens. Op dat soort momenten merk ik dat het erg waardevol is om mezelf ook extern te spiegelen. Dit doe ik bij een externe coach. Die luisterde naar mijn verhaal en kon hier vervolgens op doorvragen. Door mij te vragen wat mijn gedachten erachter waren en hoe ik dit heb verwoord, kwam ik erachter dat ik best onduidelijk was geweest. Want wat bedoelde ik nou echt? En hoe kon ik dat overbrengen en tegelijkertijd op een goede manier in verbinding blijven met de ander? Ik wil niet alleen duidelijk zijn, maar ook een goede relatie overhouden. Door gebruik te maken van externe reflectie, help ik mezelf en de situatie verder. Zo word ik zelf ook aangescherpt in mijn eigen leiderschapsstijl.

Wat zou je aan andere leiders willen meegeven?

Wat ik zou willen meegeven, is: kom op, je weet het wel! Ook bij situaties waarin je toch wel even in de stress schiet. Pak even de rust voor jezelf. Denk rustig na. Maak gebruik van de kracht van het collectief. Daar mag je echt op vertrouwen. Dat gaat je namelijk verder helpen, ongeacht de situatie waarin je met jezelf of met de school in bent beland.

Lees hier hoe 4 schoolleiders van de CorDeo scholengroep dit traject hebben ervaren.